بازگشت
چالش های تغییر خط از سرسلیک به فارسی در تاجیکستان
گفتگو از فرزاد رمضانی بونش گفتگو از فرزاد رمضانی بونش

-گفتگو با قهرمان سلیمانی( بخش نخست)

 

تاجیکی که از آن با نام زبان تاجیکی  یا فارسی تاجیکی یا فارسی فرارودی نیز یاد می‌شود، به گویشی از زبان فارسی گفته می‌شود که در آسیای میانه به ویژه در کشورهای تاجیکستان و ازبکستان رایج است. وام‌واژه‌هایی از زبان روسی و ازبکی وارد زبان تاجیکی شده‌است.در پی تغییر خط در تاجیکستان، زبان تاجیکی را با الفبای سیریلیک که در آن تغییراتی داده شده‌است، می‌نویسند، که به آن الفبای تاجیکی می‌گویند. مجلس تاجیکستان در سال ۱۳۷۸ (۱۹۹۹ میلادی) با حذف کلمه فارسی، نام قانونی زبان این کشور را تاجیکی اعلام کرد. در واقع یکی از دلایل دور شدن فارسی تاجیکی از زبان فارسی در دیگر کشورهای فارسی‌زبان استفاده از خط سیریلیک برای نگارش این زبان است. در زمان حکومت شوروی ابتدا خط فارسی به لاتین و سپس سیریلیک (روسی) تغییر داده شد و مردم تاجیکستان از ارتباط با سایر همزبانان خود ناتوان شدند. در همین حال برای بررسی بیشتر مساله تغییر خط در تاجیکستان و آینده تاثیرات آن گفتگویی با قهرمان سلیمانی کارشناس فرهنگی  داشته ایم:

 

  به نگاه بسیاری مهم‌ترین مانعی که برای گسترش زبان فارسیدر تاجیکستان وجود دارد و می‌توان آن را به دیوار چین تشبیه کرد، خط سیرلیک است. از ایندیدگاه اگر تاجیکستان می‌خواهد جز کشورهای فارسی‌زبان باقی بماند و پیشرفت کند،اقدامی که باید بکند برداشتن خط سیرلیک است. در این حال با نگاهی به گذشته چه عواملداخلی و خارجی باعث پایداری خط سریلیک در تاجیکستان شده است؟

مسئله خط تنها صورت آشکار رقابتی است که بازیگران حوادث آسیای مرکزی در یکصد سال گذشته با آندرگیر بوده اند.این رقابت و رویارویی وجوه مختلفی دارد و تغییر خط نشان دهنده این است که در اینرقابت چه نگرشی دست برتر را  داشته و در این رقابت برنده شده است. تغییر دوباره خط را باید در همینچارچوب دید. روسیه امروز میراث دار امپراتوری عظیمی است که با شعار آزادی خلقها آغاز شد و بهدربندی افزونتر آنها تمام شد. در همین آغاز این نکته را هم یاد آور شوم که به هیچ وجه در صدد انکاربرخی دستاوردهای حکومت شورا ها نیستم. آنان توانستند با هزینه های گزاف آموزش و بهداشت را تادوردست ترین نقاط متصرفات خود ببرند اما آنچه از آنها گرفتند خسارتی است که تا چند نسل پس ازکابوس حکومت شوراها، مردم این قلمرو باید تاوان آن را پس بدهند و آن مصیبت سترون شدن فضایفکری و فرهنگی این مناطق است. اگر برخی از دوستانم در این حوزه آزرده نشوند میگویم طی  یک قرنگذشته کمتر متفکری ظهور کرده که در خصوص سرنوشت فرهنگی مردم این قلمرو وسیع به معنای واقعیبیندیشد. این سترونی و نازایی فکری محدود به قلمرو تاجیکستان نیست. می توان با اندکی تسامح وتساهل تمامی آسیای مرکزی و قفقاز را هم  با همین نگاه مورد نقد قرار داد. حقیقت این است که برایبرون رفت از وضعیت کنونی هیچ راهی بجز خودشناسی ملی و نگاه انتقادی به گذشته وجود ندارد.متأسفانه فضای کنونی در این قلمرو چنان آکنده از هیجآنهای کور و غیر معقول است که مجالی برایتفکر منطقی و انتقادی باقی نمی گذارد و برخی از جریآنها که دستی هم در حاکمیت دارند به این هیجانکاذب دامن میزنند و با مقدس کردن برخی ساحتها از نقد، امکان باز شناسی ملی را از ملت خود سلبکرده اند و این ادامه سنت استالینی است که بخش از رهبران این منطقه با آن خوگر هستند. اما در میاناقوام و نژادها و فرهنگ های مختلف این حوزه بیش از همه تاجیکها از این دگرگونی های فرهنگی آسیبدیدند زیرا تنها تاجیکها حامل و میراثدار معنویت و فرهنگ استواری بودند که در این حوزه از آن سویکاشغر تا مرزهای امپراتوری عثمانی در قفقاز ادامه داشت.

اغلب اقوام و ملتهای این منطقه گر چه هویتهای نژادی و جغرافیایی خاص خود را داشتند، اما زبان وخط  که حضور معنوی و فرهنگی آنها را بیان می کرد زبان و خط  فارسی بود. تا دوره استیلای بلشویکهاآنها زبان داشتند اما خط نداشتند. هر چند در زبان آنها نیز خلاقیت ادبی و فرهنگی کمتربه چشممیخورد. اگر هم چیزی در چند قرن اخیر خلق کرده اند بیشتر از نوع ادبیات شبانی بود که در معماریفرهنگی جهان چیزی به حساب نمی آید. در نتیجه خسارتی که تاجیکها از این تغییر دیدند با هیچ یک ازملتهای منطقه آسیای مرکزی اعم از ازبکها و قزاقها و ترکمن ها و قرقیزها. قابل قیاس نیست. این ملتها خطنداشتند و از خط فارسی استفاده می کردند در نتیجه با بلیه تغییر خط خسارتی که متوجه آنها شد بامصیبتی که بر تاجیکان فرود آمد قابل قیاس نیست. شگفت اینکه رهبران روسوفیل منطقه همه در یکمسئله اتفاق نظر دارند و آن عدم بازگشت به هویت تاریخی واقعی آسیای مرکزی است. هراس از بنیادگرایی دینی همه آنها را با همه اختلافات عمیقشان، در این مسئله متفق القول کرده است. از دیدگاه اینجانب اگر در بر همین پاشنه بچرخد آینده این منطقه حتما با جریانهای دینی بنیادگرا تعیین می گردد ورهبران فکری و سیاسی این حوزه امکان زیست و زندگی واقعی را با توهم مبارزه با اسلامگرایی از خود ومردم خود سلب میکنند.

بخواهیم یا نخواهیم قباله گذشته فرهنگی و تاریخی و دینی این قلمرو با زبان فارسی نوشته شده ومیراثدار آن مردم تاجیکستان هستند. هر چند جماعتی از روشنفکران و رهبران سیاسی از آن فرار کنند یابخواهند قلب ماهیت کنند و مسئله را به گذشته تاریخی قبل از اسلام تقلیل دهند و بخواهند نوعیهویت فرهنگی قبل از اسلام را گسترش دهند. خط سریلیک فاقد سرشت معنوی است. درست بر خلافخط فارسی که جدا از اینکه مثل همه خطوط دیگر وظیفه انتقال و ثبت فرهنگ و دانش را به عهده دارد،به واسطه درآمیختن آن با عناصر معنوی فرهنگ، سیمای ظاهری خط هم صورتی قدسی و معنوی دارد.درست بر خلاف خط سریلیک. با خط سریلیک نمی شود خوشنویسی کرد، نمی شود نقاشی خط داشت، نمی شود کتیبه مدارس و مساجد را نگاشت  این خط نمی تواند جزئی از کار تذهیب و تجلید و تشعیرباشد…. حتی این خط صورتهای بصری زیبایی زبان را نمیتواند بیان کند. هر خواننده ای که این بیتحافظ را میخواند:

 رشته تسبیح اگر بگسست معذورم بدار     دستم اندر ساعد ساقی سیمین ساق بود

 در می یابد که توالی دو حرف ” س” و “ش ” صورت بصری شعر حافظ را که در خط فارسی تجلی یافتهبا رشته تسبیح همانند می کند. دندانه های این دو حرف که در بیت بکرات به کار رفته وجه شبهی باتسبیح دارد که به هیچ وجه در خط سیریلیک نمی تواند تجلی پیدا کند. یا در این شعر شاملو٬

 

…ای کاش می توانستم

خون رگان خود را من

 قطره

قطره

 قطره

بگریم تا باورم کنند

 که حرف “ه” آخر شباهت تام و تمام با شکل قطره دارد و صورت بصری زبان را  به تماشا میگذارد یا آنچه به عنوان “جناس” در شعر فارسی شناخته می شود در مقوله خط است که خود را نشان می دهد یانوشتن با نقطه و بدون نقطه و…. همه این مهارتهای زبانی در خط تجلی پیدا میکند.

به دیگر سخن می توان گفت که خط سریلیک شایستگی انتقال این مفاهیم را ندارد.از همین روست که باتغییر خط برخی از هنرها هم درحوزه آسیای مرکزی برای همیشه از بین رفت. امروز هنر کتابت و کتابآرایی و تذهیب و تجلید و تشعیر که روزگاری سمرقند و بخارا و خجند و مرو و… مرکز این هنرها بود،یکسره از بین رفته است. به عبارتی با این خط، گذشته تاریخی و فرهنگی این مردم نابود شده است وبخشی از رهبران و روشنفکران گذشته و اکنون تاجیک دروقوع این فاجعه اسفبار سهم دارند.

 

مرکز بین المللی مطالعات صلح: نقش میراث روسی در جلوگیری از احیاء خط فارسی درتاجیکستان چیست؟

عوامل مختلفی در این قضیه دخیل و سهیمند. تا روزی که این خط در این کشور رایج باشد روسیه خود راکامیاب می داند و وجود قریب به یک میلیون مهاجر کاری از جمعیت هفت میلیونی تاجیکستان درروسیه عملا به استمرار این خط در تاجیکستان کمک می کند. بعلاوه هنوز مدارس روسی در این کشورسعی می کنند فرزندان تاجیکی را با ادبیات و فرهنگ و سبک زندگی روسی پرورش دهند. تکنوکراتهاییکه زمام دولت را در دست دارند هنوز هم کسانی هستند که در شوروی سابق تربیت شده اند و احساسقرابت با این خط می کنند و می کوشند مانع تغییر خط شوند.

 

مرکز بین المللی مطالعات صلح: چالش های اقتصادی و فرهنگی چه نقشی در احیاء خطفارسی در تاجیکستان چیست؟

تفکری که زمام امور فرهنگی را دردست دارد در برزخی گرفتار است که به آسانی نمی تواند از چنگال آنرهایی یابد. از سویی خود را فرزند رودکی و فردوسی و حافظ و بیدل و خیام می داند و از سوی دیگرنوشته های پدران معنوی خود را نمی تواند بخواند. این اندیشه در  فکر پی ریزی یک ملت مستقل و ریشهدار به نام ملت تاجیک است که بن مایه های استقلال را تفکر این بزرگان می داند بی اینکه بتواند با اینبن مایه ها ارتباط واقعی داشته باشد. این برزخ اگر هم راه به جایی ببرد به ناکجا آباد است نه به سرمنزلمقصود که همانا تاجیکستانی مستقل آباد و آزاد و دارای هویت است.

با تفکر ضد مذهبی، بلشویکها برای از میدان به در کردن خط فارسی عنوانی جعل کردند با عنوان ” خطعربی اساس” . از سوی دیگر کوشیدند با دامن زدن به حمله به مظاهر زندگی سنتی همه مصیبتهایتاریخی مردم فارسی زبان را ناشی از حمله اعراب نشان دهند. در نتیجه خط فارسی را خطی پنداشتند کهمانع هر نوع ترقی و پیشرفت است هنوز هم تکیه کلام این گروه همین است. اتفاقی که پس از استقلالافتاد این بود که چون دستگاه حاکم برای استمرار حاکمیت نیاز به ایدئولوژی داشت کوشید تاریخ ایرانقبل از اسلام را جایگزین تاریخ دوره اسلامی کند. این حرکتی تازه بود که دستگاه سازنده ایدئولوژیتاجیکها کشف کرده بود. نمی خواهم بگویم این بخش از تاریخ در زمره تاریخ تاجیکها نیست. خیر، هست.حتما هست و باید به آن توجه شود ولی بخش زنده فرهنگ نیست. هیچ تاجیکی به آیین زرتشتی فرزند خودرا بزرگ نمی کند و تعلیم نمی دهد. مرگ هیچ کس به این آیین نیست. حتی حاکمیت هم تعطیلات دینیاسلامی مثل عید فطر و قربان را رعایت می کند اما به اسلام هراسی دامن می زند. تجربه تلخ و دردآلودبرخی احزاب و گروه ها در تاجیکستان و خارج از تاجیکستان هم به این جریان کمک می کند. این در حالیاست که تعداد کسانی که بدرستی با این آموزه ها در تاجیکستان آشنایی دارند و می توانند در عرصهمطالعات زرتشتی حرفی برای گفتن داشته باشند به انگشتان یک دست هم نمی رسد و این دستگاهایدئولوزی ساز از داشتن نظریه پردازان جدی و فاضل محروم است. از همین روست که آینده این حوزه قبلاز اینکه با آیین زرتشتی تعیین شود با صورتهایی از اسلام سلفی و رادیکال تعیین خواهد شد.

دولت عزمی برای تغییر خط ندارد هر چند بنا به تقاضای افکار عمومی و واقع گرایی جناح هایی در داخلحاکمیت آموزش این خط را در مقاطعی از آموزش عمومی گنجانده است، اما نبود منابع آموزشی ومعلمان کارآمد و ساعات آموزشی اندک در برنامه هفتگی و عدم اراده برای رفع مشکلات، باعث شدهآموزش خط فارسی در حد رفع تکلیف و پاسخگویی ظاهری به افکار عمومی محدود بماند و صورتی جدیپیدا نکند. کمکهای گاه و بی گاه ایران هم به اندازه ای نبوده که جوابگو باشد و حاکمیت هم هر گاهخواسته در مقابل همین کمکهای اندک همانند توقیف کتابهای آموزش الفبای فارسی در سالهای نخستاستقلال یا جلوگیری از سفر گروهی از معلمان مدارس برای شرکت در دوره آموزشی به ایران قریب به سهسال قبل مانع تراشی کرده است. به حاشیه راندن روشنفکران مستقل و آزاده ای که برگشت به خط نیاکانرا لازم می دانستند همانند مرحوم استاد محمد جان شکوری بخارایی از دیگر برنامه ها بود تا این حرکتنتواند تبدیل به جریانی اثر گذار و جدی شود . فشار بر گروه های دینی همانند حزب نهضت اسلامی کهآشنایی با این خط را در برنامه های خود دارند نیز در دستور کار مخالفان خط نیاکان است.

دولت تاجیکستان بنیه اقتصادی زیادی ندارد تا در حوزه فرهنگ عمومی هزینه کند و اگر هم هزینه ایکند اولویتش در هزینه کردن مسئله خط نیست و این تغییر مستلزم هزینه گزاف است. در نتیجه می تواننتیجه گرفت که دولت حتی اگر اراده ای هم برای این کار داشته باشد – که ندارد – توان اقتصادی اینکار را ندارد. زیرا این سرمایه گذاری باید در حداقل دو نسل و در حوزه های گوناگون صورت بگیرد کهدولت توان و اراده لازم را ندارد.

در نظر داشته باشیم که تغییر خط کاری بسیار دشوار است. سخنی مشهور است که تاجیکها می گویند:با هر بار تجربه تغییر خط این ملت یک بار  دیگر یکسره بیسواد می شود و این حقیقتی است. حتی درکشور همسایه تاجیکستان، ازبکستان که پس از استقلال دوباره دست به تغییر خط از سریلیک به لاتین زدپس از گذشت قریب به یک دوره کامل آموزشی که یک نسل را با خط جدید آموزس دادند در انتخاباتریاست جمهوری چند سال قبل باز هم بخشی از اقلام تبلیغاتی به خط  قبلی چاپ  شد. زیرا جامعه نمی توانست با خط جدید ارتباط برقرار کند.

البته برای تاجیکها هم کار آسانی نخواهد بود ولی به یاد داشته باشیم همان طور که قبلا هم گفتم درجریان تغییر خط فقط تاجیکها ضرر اساسی کردند زیرا گذشته تمدنی این منطقه تماما با خط آنها نوشتهشده است دیگر اقوام اصلا خط نداشتند. تنها زبان داشتند ولی خط نوشتاری آنها خط فارسی بود از اینرو انتظار می رفت در جنبش احیای ملی در تاجیکها پیشگام تغییر خط باشند ولی این اتفاق نیفتاد.

 

مرکز بین المللی مطالعات صلح: نقش ایران در این زمینه چیست؟

گر چه تصمیم گیری در خصوص مسئله خط مربوط به حکومت و مردم تاجیکستان است اما در این سو ماهم برنامه ای برای تعامل روشمند با حاکمیت در این خصوص نداشته ایم. برنامه هایی که اجرا شده قبلاز اینکه مبتنی بر برنامه ای از پیش تعیین شده باشد، تابع علاقه های فردی کسانی است که در این کشورمأموریتی داشته اند. این درست بر خلاف برنامه های دیگر کشورها است که همراه با برنامه های دیگر،پیوستی فرهنگی را هم طراحی می کنند. ایران از شرکای عمرانی و تجاری تاجیکستان است، اما در هیچیک از طرح های اقتصادی ما پیوست فرهنگی تدارک ندیده ایم. در نتیجه نتوانسته ایم چنانکه باید و شایدبر فضای فرهنگی تاجیکستان تأثیر گذار باشیم.

 

 








September 1st, 2013


  برداشت و بازنویسی درونمایه این تارنما در جاهای دیگر آزاد است. خواهشمندم، خاستگاه را یادآوری نمایید.
 
بازگشت
بیانات، پیامها و گزارشها